A Campá do Inferno: Cabodano da morte de Claudio Guerín en Noia

Falar d’A Campá do Inferno é falar da morte de Claudio Guerín e da igrexa de Noia, e viceversa. Dun xeito tétrico e case místico o filme, o entorno da igrexa e o director fundíanse aquel fatídico 16 de febreiro de 1973 cando el caía dende a zona do campanario no derradeiro día de rodaxe deste filme con título profético. Así, se coñecemos a historia, hoxe en día é imposible percorrer esa praza da igrexa no centro de Noia sen mirar ao chan procurando a losa coa cruz que marca a caída de Guerín do mesmo xeito que é imposible ver o filme sen pensar, nos planos da igrexa, en como caeu dende aquelas torres. Como toda a historia está xa neste outro post, eu veño falar do filme, pero indico esto porque precisamente cantas máis veces o vexo máis teño a sensación de que ese malditismo da cinta non deixa de atosigar e de remarcarse por ese instante totalmente extracinematográfico. E de feito, que falemos hoxe aquí do filme non deixa de ser consecuencia directa da traxedia e do feito destas localizacións na Galiza.

Toda esa sensación vén dada, primeiro, pola sobria escuridade gótica coa que o sevillano dotou ás imaxes. Collendo a ambientación galega, aproveitando o ton do granito mollado e dos montes da costa en inverno e sabendo manexar ese ritmo pausado, o filme logra ter unha personalidade propia e un aire entre fúnebre e onírico que enlaza directamente coa mente do protagonista, interpretado por un espectacular Renaud Verley. Así, introducímonos no profundo dese xénero que se deu en chamar fantaterror e que tanto e tan ben explotaríamos no sur da Europa. O feito de que o filme veña rematado de filmar e montar por Juan Antonio Bardem, amigo de Guerín, non quita para que no mesmo vexamos moita da firma do director orixinal e que quede claro a intención narrativa deste.

Con esta ambientación e este aire que a localización galega logra darlle, cóntasenos a historia de Juan, un home que sae dun psiquiátrico para voltar á súa vila natal, onde viven a súa tía e as súas primas administrando o diñeiro que a nai de Juan lle deixaba a el como herdeiro, pero do que non pode dispor ao estar incapacitado mentalmente. Así, veremos a Juan retomando enfermizas relacións coa xente da vila, gastándolle bromas pesadas e liándose coas súas primas. Parece que con todo o mundo hai algo suxo e estrano a excepción dun vagabundo e a súa filla muda, á que incluso salva dunha violación en grupo por parte duns cazadores. De tódolos xeitos, a falta de información, a perspectiva case sempre pechada á visión presente de Juan e unha estrutura un tanto caótica fan que esa pequena historia quede como parte case secundaria, primando realmente o ambiente xa comentado e a tensión narrativa que Guerín lle da a tódalas secuencias. Esa historia queda chea de puntas e de detalles que a fan crúa e pouco estilizada, pero nembargantes moito máis persoal e interesante.

A posta en escena e o uso da cámara que fai Guerín é espectacular. Momentos como o plano secuencia no que imos coa visión subxectiva da personaxe para que finalmente el saia desta visión, que se recollan tiros de cámara dende lugares imposibles para captar a nosa atención como o que hai dende debaixo dunha cama ou o propio uso das luces na parte final do film axudan narrativamente, pero tamén de xeito abrumador á intención ambiental. O seu traballo é un deses que deixa esa sensación de dúbida sobre qué podería ter feito despois que nos queda cando vemos obras de artistas cuxa vida se truncou antes de tempo. Destaca, ademáis, o emprego do sangue e das bromas de Juan como elementos que van axudando no enfermizo de todo o que nos rodea. A esos momentos de incesto ou de ataque a unha menor que falabamos, podemos sumar ideas brutais como o amosar o funcionamento dun matadoiro naquel lonxano ano 73. Un funcionamento non moi alonxado do que xa Franju nos fixera ver n’A Sangue das Bestas (Le Sang des Bêtes, Georges Franju, 1949), adiantándose en moito ao activismo vegano actual por redes sociais e emparentándose con esa outra obra seminal que era A Semana do Asasino (La Semana del Asesino, Eloy de la Iglesia, 1972), un ano anterior a esta A Campá do Inferno.

A historia, con todo e con esa imaxinación miña que fai que o psiquiátrico sexa o que había na localidade lucense de Castro de Riberas de Lea polas horribles historias que sabemos daquel lugar -máis información aquí ou aquí-, a vila sexa a propia de Noia simplemente porque a igrexa é o único punto que souben localizar fielmente (segundo datos, tamén se rodou en Betanzos, Coruña e Padrón) e ademáis todo estea axudado polo propio feito de empregar nomes galegos como o do doutor Cunqueiro, pouco ten que ver coa localización e nin sequera pretende dar unha forza especial ao feito de estar feita en Galiza. Podería ambientarse en calquera punto costeiro do mundo occidental (maioritariamente na costa atlántica europea) e incluso, pola temática, non fai máis que recoller moito do gótico inglés e poñelo simplemente entre granito, hórreos e rías. Vale, e aproveitar o mal tempo galego. Pero tampouco imos deixar de lado a obvia intencionalidade universalista do filme, cun director sevillano, un guionista madrileño, un actor principal francés e unha dobre versión orixinal en español e en inglés. Algo que non deixa de ir en correlación con esa pertenza ao fantaterror máis puro. Así que toca collela como válida e dicir que si, que a historia é galega, porque podería suceder aquí e porque non podemos obviar, na obra final, o propio uso da localización.

Se hai algo que falla no filme, de tódolos xeitos, é o irregular do ritmo. Por obvio que sexa, cómpre dicir que o finamento de Guerín é moi culpable disto, pero tamén a falta de lóxica esquemática no guión, que da voltas e ten máis pretensións das precisas para o contado. A aparición do vagamundo ao comezo, por exemplo, parece dotarlle dun aura sobrenatural que despois abandona, deixando as súas verbas resoando nun final espectacular pero nada máis. Tampouco a relación coa veciña acaba de callar ben, e aínda que todo o que sucede parece explicar, ter un sentido e dar interese polas personaxes, ao mesmo tempo da a impresión de suceder de xeito forzado e carecer de importancia, dando a impresión de querer abarcar moito innecesariamente. Deste xeito, o ritmo xeral resíntese pero, como comentabamos antes, gaña en personalidade a través da negación dun refinamento formal ao tempo que nos guía dun xeito moito máis crú ata esa forma estrana de ver o mundo que ten Juan, do que nunca saberemos ata onde é verdade que esté tolo ou non. Porque o que importa é o feito da escuridade que tódalas personaxes levan dentro.

Queda esa dúbida, que teremos sempre: Como sería o filme de telo rematado Guerín, e sobre todo qué tería sido da súa carreira, porque aquí prometía moitísimo. Do mesmo xeito, tamén queda este aura de malditismo dunha das obras máis persoais do fantaterror dos anos 70 e que ten por protagonista ambiental a nosa terra, sendo aproveitada dun xeito maxistral.